Культличность гэж өөрийгөө шүтүүлэх нэгэн төрлийн өвчин буй. Голдуу улс гүрнүүдийн удирдагчид, ялангуяа дэглэм үүсгэсэн хувьсгалуудад оройлох үүрэггүй оролцсон боловч төрийн эрхэнд бусдын сүүдэрт, бусдын татаасаар гарч ирсэн ба сул доройгийн комплексоо нуух хүсэлтэй тийм удирдагчид өвчлөх нь элбэг. Эртний Ромын төрийн эргэлтүүдээр тийм Цезарууд нэлээн төрсөн бөгөөд 20-р зуунд тэдний бүртгэгдсэн рекордыг ч эвдэхээр олон культличность төрөн гарсан байдаг билээ.

Тэдэнд нэгэн нийтлэг шинж бий. Тэд дайснаа ч дайсан, нөхрөө ч дайсан болгож чаддаг. Иймд байгуулсан нийгэм нь бүгд ганцхан зуун ч дамжилгүй мөхөж байдаг юм.

Чойбалсангаас өмнө Монголд культличность төрж байсангүй. Түмэн шануй ч, Модун шануй ч, Европын талд анх хүрсэн Аттилла ч, дэлхийн талыг эзэлсэн агуу их Тэмүүжин Чингис хаан ч түүний үр ач болох их бага хаадууд ч, мөн хаадын удмын хатантай тавнан Доголон төмөр хаан ч культличность байсангүй. Тэд жирийн л нэг нүүдэлчин баатар эрс байлаа. Нүүдэлчдийн амьдралын нөхцөл, ахуй оршил, амь өрссөн тэмцэл нь өөрөө өөрийн сул талыг өөрийн хүнээс сонсон авч, өөрийгөө шүүмжлэхийг хүлээн зөвшөөрч, өөрийн алдаагаа өстөнтэйгөө алалдах тулаанаас өмнө засан сайжруулдаг ёсыг бий болгосон байдаг. Хал нь гаднаа хайр нь дотроо гэдэг үг чухамхүү үүнээс үүдэлтэй. Тэмүүжиний бяр хүч нь нөхдөө  байгутай дайснаа ч нөхөр болгож чадаж байсанд л оршдог. Цусанд нь эрх чөлөө нь буцалж, ясанд нь эр зориг нь хатуужиж байдаг талын Монгол баатруудыг өөрөө дарж биш харин бусдыг дарах боломжийг нь чөлөөтэй нээж өгч байж л дагуулж тэргүүлж, хамаг хүчийг нь нэгтгэн чиглүүлж чадахыг хамгийн түрүүнд ойлгосон агуу баатар  бол яах аргагүй Есүхэй баатрын өнчин хүү Тэмүүжин билээ. Чингис хаан  ч тэр, бусад хаад ч тэр ард иргэдээ айдас хүйдсээр биш, асрал хайраар, арга зарчмаар залж байсан нь түүхнээ бичигдэн үлджээ. Их хурилдай бол цэргийн ардчилалын анхны хувилбар байсан билээ. Хаан, харц ялгаагүй шүүмжлэх, алдааг нь засч хэлэх эрхгүй ноёд, жанжин, албатуудтай байсансан бол Монголчууд тэр их олон ялалтыг авч чадах байсан гэж үү. 20-р зууны эхэн үеийн дэлхийн улс гүрнүүдийн бургилаан, бужигнаан дундаас их хаадуудын маань өвлөж үлдээсэн нутаг дээр Монгол улс сэргэх, сөнөхийн заагт бүдчин босож ирэв.

Монголын культличностуудын тухай ярихаас өмнө бидний хамгийн сайн мэддэг зөвлөлт оросын түүхээр культличность хэрхэн төрж байсан тухайд бага сага өгүүлсү.

100 шахам жилийн тэртээд Монгол цустай халимаг эмэг эхийн хөтөлж өсгөсөн Владимир Ульянов гэгч эр Орос оронд хувьсгалын түймрийг тавьж үлээгээд хүчирхийлэлээр байгуулсан улсаа хамтран зүтгэгч нартаа үлдээгээд үзмэр болон нойрссон билээ. Ленин нэрээр алдаршсан тэрээр амьддаа жирийн л нэг ухуулагч, хорчин, намчин, бабник, тариачдын хөрөнгийг хурааж зохиомол өлсгөлөн үүсгэсэнээс иргэний дайнд улс орноо түймэрдсэн мунхаг бодлоготон, мөн  Александр ахынхаа цусан өшөөг хааны удмынхнаас авахыг зорьсон соёлтой хонзон санагч төдий л эр байлаа. Тэр тэмбүүгээр үхсэнийхээ дараа л пролетарийн жинхэнэ их удирдагч, наран гэрэлт оройн дээд багш, бурхны орлогч болсон юм. Талийсан Ленин бол хувьсгалын тухай домог зохиоход жинхэнэ хэрэгтэй фигур байлаа. Түүний орыг залгамжлагчаар өөрийгөө чимээгүйхэн бэлдсэн нэгэн гүрж эр Ленинийг ийнхүү олны шүтээн болгон мандуулсан билээ.  Иосиф Жугашвилли  хэмээх тэр гүрж эр Октябрийн хувьсгалд онцын үүрэгтэй байсангүй. Оттаманы Турк, Оросын хаадуудын булаалдаан дунд хувь заяа нь савчиж байсан Кавказчуудыг талдаа татахад л хэрэг болох байх гэсэн үүднээс өөртөө ойр байлгасан Лениний түмэн алдаануудын хамгийн томуудынх нь нэг нь хожмоо Сталин нэрээр түүхэнд үлдсэн Жугашвилли байлаа. Анхны Искра сонины тухай “очень мягкая бумага Владимир Ильич” гэж хэлсэн гэх онигооны үүргээс хол  илүү үүрэггүйгээр хувьсгалд оролцсон Сталины хувьд жинхэнэ хувьсгалчдын гаргаж тавьсан ардчилсан-социалист аргаар төрд ахих боломж байсангүй. Идеологийг нь Тройцкий нарын архаг хувьсгалчид базчихсан, төрийн аппаратыг нь Свердлов цэгцэлчихсэн, Чекистүүдийг нь Держинский мэдчихсэн, иргэнийн дайныг нь Чапаев мэтийн полевой командирууд өмчилж, бүтээн босголтын ажлыг нугалсан ажилчин ангийнх нь хайрыг нь Киров нарын дэвшилтэт сэхээтнүүд булаачихсан үед Сталины нууц амбиц бараг бүтэшгүй мөрөөдөл байсан үе бий. Азаар иргэний дайн сунжирч, эдийн засаг гундаж, идеологичид хөлөө жийлцэн, нугалаа завхралыг арилгах чанга хатуу гарыг хүсэх ард түмний  хүсэл Сталиныг түүхийн тавцанд гарган ирсэн юм. Сталины замд тээглэсэн хувьсгалчид хуугаараа хороогдож, нэгнийх нь үхэлд нөгөөг нь буруутган хэлмэгдүүлсээр октябрийн хувьсгалын Смольный дахь штабынхнаас Сталин бараг ганцаараа үлдсэн билээ. Калинин Будённый нарын хожуул, бут шиг хэнд ч хэрэггүй цөөхөн хөгшдийг бэлэг тэмдэг болгон үлдээснээр Сталины дэглэм төрхөө олж эхэлсэн түүхтэй.  Зөвлөлт төр түүний өмч болж, зөвлөлт орон асар том туршилтын лаборитори болон хувирлаа. Нийгэм нь нийтээрээ айдас хүйдэс, хардлага, ховны талбар болон хувирав. Иргэний дайн аль эрт дуусаж, эдийн засаг сэргэхийн хамтаар мөн сэхээтэн, ажилчин, тариачдын чөлөөт ухамсар сэргэж ирсэн нь Сталины дэглэмд асар том аюулын харанга болж хувирсан билээ.  Сталины дэглэм 30-д он гарангуут ардын дайснуудыг бодож олов. Тааламжгүй үг хэлсэн бүхэн тамд цөлөгдөж байлаа. Үүнд дэлхийн байдал, ялангуяа 33 онд Германы засгийн эрхэнд гарсан нацистуудын үүсгэсэн нөхцөл байдал ч тааламжтайгаар нөлөөлсөн. 37-40 он гэхэд энгийн ард иргэд дахь ардын дайснуудаа цэвэрлэж бараг дуусаад, дэлхийн ээдрээтэй үед хамгийн хэрэгтэй байсан батлан хамгаалах салбартаа ч хэлмэгдүүлэлтийг хүчтэй өрнүүлэв. Үр дүнд нь улаан армийн удирдах бүрэлдхүүн асар ихээр хорогдож, ур чадварын үүсгэмэл хомсдолоос шалтгаалсан гашуун ялагдалууд 41-42 онд олон сая хүний амийг авч одсоныг дайны түүхийн бараг бүх номонд өдгөө хүлээн зөвшөөрч тэмдэглэн бичих болжээ.

Сталин хүчирхийлэгч байв. Түүний хувийн амьдрал нь ч, хувьсгалын амьдрал нь ч хар дарсан зүүд байлаа. Тэр хүчтэйдээ хүчирхийлж байсангүй. Харин хүчгүй, доройгоо нуухын тулд хүчирхийлдэг байв. Тэр боловсролын хоцрогдолоо нуух гэж сэхээтнүүдийг, ганцаар ноёлох санаархалаа хэрэгжүүлэх гэж офицер, генералуудыг, нийгмийг айдас хүйдэст байлгах гэж авгай хүүхнүүдийг хэлмэгдүүлдэг байсан билээ.

Мэдээж түмэн хамгаалалтын цаана байгаа дарангуйлагчийн хүслийг биелүүлэх ташуур, ард олныг тамлах багажгүйгээр хэн ч дарангуйлж чадахгүй. Тийм ташуур, тамлах багаж нь Ежов, Берия нар, мөн НКВД байлаа. Ер нь бол аль ч дарангуйлагч нийгэмд хүн төрхтэй чөтгөр шуламууд олддог ба тэд л хамгийн адгийн бохир ажлуудыг хийж ард олныг айдас хүйдэсд барьж байдаг. Хөөрхий нийгэм тэр чөтгөр шуламуудаас аврахыг Ерөнхийлөн дарангуйлагчаас гуйж, мөргөж, залбирч эхэлдэг. Ард олныг зовоогч Ежовыг алсаны дараа Сталиныг авран гийгүүлэгч наран мэтээр харж эхэлсэн юм. Сталины төлөө үхэхээс буцахаа больсон бүхэл бүтэн үе чухамхүү энэ он жилүүдэд төрж хүмүүжсэн байдаг. Даанч тэр нарных нь илч зөвлөлтийн ард түмний хувьд тамын зуух мэт төөнөж байсныг Никита Михалковын “Утомленные солнцем” кинонд нэмэлт будаггүйгээр харуулсан билээ. Удирдагчийн тухай муулах байтугай, магтахгүй дуугай байх ч эрсдэлтэй болж ирж байсан үетэй залгаад дайн эхэлсэн түүхтэй.

Дарангуйлагчид ташуур, багажаа ойр ойрхон сольдог. Олон олон Ежов, Берия нар өөрсдөө хог шиг л устгагдсан. Дарангуйлалын үнэн мөнийг нуухын тулд дарангуйлалын багажуудаа устгах нь маш энгийн логик. Тэд энэхүү логикийн дагуу л устгалд хамрагддаг. 

Дэлхийн 2-р дайн цэрэг зэвсгийн технологийг шал өөр түвшинд гаргав. Энгийн моторжсон зэвсгүүдээс гадна Тийрэлтэд онгоц (Ме-262), Лондонд унаж байсан алсын тусгалтай пуужин (Фау-1, Фау-2), Хирошима, Нагасакиг хуйхласан атомын бөмбөг (Литтл бой, Фат бой)-ийн эрин залган орж ирлээ. Зэвсгийн хөгжил хүссэн хүсээгүй боловсролын хөгжлийг Зөвлөлтийн удирдагчдад тулгав. Тэд зэвсгээ хөгжүүлэхийн тулд сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлэхээ зогсоохоос өөр аргагүй боллоо. Харин оронд нь Халимаг, Чечень, Татар зэрэг үндэстний цөөнхийг гадуурхаж хэлмэгдүүлэх дэглэмийнхээ хорхойг дардаг болсон юм. Дайнаас сургамж авсан дарангуйлагчид боловсролыг хүссэн хүсээгүй хүлээн зөвшөөрснөөр 5-6хан жилийн дотор зөвлөлтийн нийгмийн ухамсар үндсээрээ шинэчлэгдэв. Дарангуйлалыг үл тэвчих ухамсар, зориг дайнд ялсан Зөвлөлтийн ард түмэнд ихээр бий болов. 52 онд Берияг буудан хороож, 53 онд Сталин үхлээ. Хүн төрөлхтөний түүхэнд дахь хамгийн аймшигт дарангуйлал ийнхүү дуусав.  Гэвч жинхэнэ чөлөөт нийгэм оросын ард түмнээс бас л хол байсаар үлдсэн билээ.

Монголын төрийг 96 он хүртэл халаагүй барьсан Монгол ардын нам Оросын Тройцкосавск хотноо мэндэлсэн билээ.  Бодоо нараар удирдуулсан ардын хувьсгал 21 онд ялсан юм. Гэвч байгуулсан хувьсгалынхаа галд хувьсгалчид нь өөрсдөө хуйхлагдаад дууссан билээ. Данзангийн морин жолооч асан цэргийн дарга Д.Сүхбаатар цэл залуугаараа тэнгэрт хальсан нь Ленинтэй зэрэгцүүлэн хувьсгалын домог зохиох боломжийг хувьсгалын найруулагчдад нээж өгөв. Сүхбаатар нас барснаасаа хойш л аугаа их цэргийн жанжин, хувьсгалын домогт удирдагч болсон билээ. Хувьсгалын домгийн баатар нэгэнт бэлэн болсон тул хувьсгалчдыг дарж, ард олны дарангуйлах чимэг болсон удирдагчийг олж тодруулах хэрэгтэй болсон юм. Тэр удирдагч ч хувьсгалчдын арын эгнээнээс амархан олдсон. Нэр нь Чойбалсан.  Социалист Монгол дахь дарангуйлал, хэлмэгдүүлэлийн түүх ерөнхийдөө Зөвлөлт Оросын түүхтэй их төстэй. Тэнд Ардын дайснууд, Ежов, Берия, НКВД-ийн монгол хувилбарууд бүгд л байдаг. Тэр ч бүү хэл Лениний хүүхэн Крупскаягийн монгол хувилбар ч байсан. Чойбалсан бол өөрийгөө шүтүүлэгч байв. Чойбалсангийн үед Герман явсан хэдэн хүүхдээс өөр үндэсний сэхээтэнсээд байх юм байхгүй байсан тул хамаг бяраа дундад зууны сэхээтнүүд болох лам нарт гарган хядсан билээ. Дараа нь хэлмэгдүүлэлийн багажаа бүгдийг нь устгасан. Олон ногоон малгайтан хожим нь өөрсдөө нядлуудаад л дууссан. Цэдэнбал ч ялгаагүй. Бас л сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлэгч, өөрийгөө хүчээр магтуулагч байлаа.

Гэлээ ч энэхүү ээдрээтэй түмэн нугачаан дунд Монгол улсын тусгаар тогтнолыг дэлхийг зөвшөөрүүлэх түмэн аргыг сийлж чадсан Хорлоогийн Чойбалсаны гавъяаг Монголчууд хэзээ ч мартах учиргүй гэж би хувьдаа боддог.  Гэхдээ бид Чойбалсанг байгаагаар нь, байснаар нь амьдралын баяр, гуниг, ололт, алдаатай нь үнэнээр нь дурсаж чадаж байвал л түүний алдар нэр мөнх үлдэх болно.  Цэдэнбалын хувьд онцын хөгжөөгүй хоцрогдсон Монгол орныг босгож ирэх, хувь хувьсгалын элдэв аргаар Монголын бүтээн байгуулалтанд хөрөнгө татах ажлыг хийж амжуулсан гавъяа бий. Цэдэнбал эхэндээ сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлдэг байснаа ухаажин боловсролыг идэвхтэй дэмжигч болсон юм. Түүний бодлогын ачаар зөвлөлтөд сурсан сэхээтнүүд 70-80-д оны социализмыг барьж байгуулсан билээ. Бид Социализмын үе гэж ярьдаг цаг үе бол Цэдэнбалын л үе байсан. Социализмын үед ийм сайхан төлөвлөж, ингэж бүтээж, дарга нар нь ингэж хумслахгүйгээр  шударга ажиллаж чадаж байлаа гэж ярих хүн олон байвч яг үнэндээ бол Оросоос зээлсэн мөнгөний мэнэжментийг оросууд л хийж байснаас харьцангуй цэгцтэй, грамотный бүтээн босголтууд хийгдэж байлаа. ЗХУ Монголд мөнгө өгөөд мөнгөний зарцуулалтыг нь бас ба бэ-гүй зааж өгдөг байсан л хэрэг. Гэвч чөлөөт сэтгэлгээг зөвшөөрдөггүй, чөлөөт эдийн засгийн механизм байхгүйгээс систем нь тэгэсгээд дампуурсан даа.

90 онд Монголд бас нэгэн хувьсгал боллоо.

Дэлхийн хоёр том системийн хоорондхи хүйтэн дайны өрсөлдөөнөөс шалтгаалсан 70-80-д оны боловсролын түвшний нийтлэг өсөлт чөлөөт нийгмийн таатай хөрс суурь нь болов. 79 оны сонгуулиар ялалт байгуулсан Калифорниагийн амбан захирагч, Холливудын жүжигчин асан АНУ-н ерөнхийлөгч Рональд Рейган хүйтэн дайны тактикаа эрс өөрчилсэн билээ. Тэрээр 3 зүйлийг тун амжилттай хийснээр социализмыг нурааж чадсан юм. Нэгд, АНУ арабын хойгт ноёрхолоо тогтоон дэлхийн нефтийн үнийг хүчээр навс унагаан үүгээрээ зөвлөлтийн нефтийг борлуулалтгүй болгож, эдийн засгийг нь валютын орлогогүй болгов. Мөн холбоотон Тэтчэр хатагтайтайгаа нийлж эдийн засгуудаа либеральчлан, хувьчлал, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлж төрийн татварынхаа баазыг эрс нэмэв. Хоёрт, санхүүгийн асар их нөөцдөө түшиглэн хүйтэн дайныг шинэ шатанд гаргав. АНУ сансрын хамгаалалтын систем байгуулж ЗХУ-г зэвсэглэлийн асар их хөрөнгө мөнгө шаардсан уралдаанд хүчээр татан орууллаа. ЗХУ арга буюу үндэснийхээ нийт баялагийн талаас илүү хувийг батлан хамгаалах хүчин чадлаа зузаатгах, асар өндөр өртөгтэй төсөл, хөтөлбөрүүдэд үнэн таран хийхээс өөр гарцгүй болсон юм. Үүнийг дагаад социализмын бүтээн байгуулалт саарч, нийгмийн асуудлууд нь хүндэрч ирэв. Нийгмийн бухимдлын хөрс суурь хаа сайгүй бий болов. Гуравт, Рейган Холливудыг социализмыг нураах үйлсэд маш оновчтой ашиглав. Холливудын студиудад хямдхан, утга агуулга муутай ч америкийн жаргацан, зугаатай нийгмийн тухай кинонуудыг үй олноор нь үйлдвэрлүүлэн зүүн европ, ЗХУ-н нутаг дэвсгэрт орчуулан оруулж орхив. Орон сууцны подвол, оюутны байрнуудын ЛенКомната-нуудад америкчуудын жаргацан амьдралыг кинон дээр ч болов харсан хэн ч “а мы живем как собаки” хэмээн амандаа чимээгүйхэн хэлэн гарч ирцгээх болов. Нийгэм өөрийнхөө амьдралд нийтээрээ сэтгэл ханамжгүй болж билээ.

Ингээд 89 онд хувьсгал эхлэв. 89 онд Зүүн Европ хувьсгалд буцалж, 90 онд Монголд улс төрийн товчоо суудлаасаа буув. 91 онд оросын коммунистууд амжилтгүй путч зохион байгуулсан нь социализмыг бүрэн нугаслав. Хаа сайгүй ардчилал нэртэй пост-коммунист дэглэм тогтлоо. Зүүн европ л баруун европын хүчтэй нөлөөлөлөөр арай гэж ардчилагдав. Бусад оронд ардчилалын имитаци л хүчтэй хөгжлөө.

Монгол улс ардчилалын замыг эхэндээ сонгов. Бүх юм зөв явж эхэлж байлаа. Үнэ чөлөөлөв, үг хэлэх эрх чөлөөг баталгаажуулав. Парламентаа хүчирхэгжүүлэв. Гэвч 98 оны намар С. Зориг гэдэг залуу алагдлаа. Ингээд ирээдүйн дарангуйлагчид хувьсгалын домог үүсгэх юмтай болж авцгаалаа. Шар Зориг алтан Зориг болов. Шээдэг Зориг шигтгээ даймонд болтлоо гялалзав. Дараа нь уламжлалт хэлмэгдүүлэлт эхэллээ. “Зоригийн хэргийг шалгах явцад” шошготойгоор хүмүүсийн хувь заяа хохиров. Хүчний байгууллагууд бяр орж эхэллээ. Нийгэм айдаст автан намс хийв. Хэнийг ч, ямар ч хэрэгт унагааж хэний ч хувь заяагаар яаж тоглож болохыг бүгд харцгаалаа. Гэвч дуугаа хураасаар. 2000 онд засаг солигдов. Сонгуулийн гол багаж нь Зоригийн хэрэг болов. Пост коммунистууд засаг авсан ч тэд өөрсдөө тун удалгүй чинээлэг хөрөнгөтнүүд болцгоож орхисон тул шальтай дарангуйлагч төрсөнгүй. Тэдний удирдагч нь өөрийгөө үндэсний удирдагч, ард түмний эцгээр өргөмжлөх гэсэн боловч хөрөнгөжсөн пост-коммунистууд түүнийг өөрсдөө шахан зайлуулж, шоронд чардайлгаж орхилоо.

Гэвч Монгол улс ардчилагдсангүй. Шинэ дарангуйлагчаа хүлээсээр түр амсхийв. Ардчилсан культличностыг хүлээцгээн Монгол нам гүм.

Монголд ардчилсан намаас бусад намаас дарангуйлагч төрөх боломж байхгүй. Яагаад гэвэл тэд ил болоод эхэлбэл ардчилсан хувьсгал дахин гарч тэднийг шорон руу нь илгээж орхино. Харин ардчилалын шошготой дарангуйлагчийг хэн ч дарангуйлагч гэж анзаарахгүй байсаар газар авхуулж нэг л мэдэхэд атганд нь орж зовцгоох болно.  Ардчилсан хувьсгалд бараг оролцоогүй, арын эгнээнээс аж ахуйн шугамаар Сталин шиг орж ирсэн их мөнгөтэй тийм хүн л Монголд дарангуйлагчаар тодрох боломжтой. Дараагийн дарангуйлагчид хуучин технолгиор ноёлох боломжгүйгээ сайн мэдэж байгаа. Тэд эрх мэдлийг зогсоо зайгүй худалдан авч хувьцаа шиг ширхэг ширхэгээр нь цуглуулах болно. Улс орны бүх нүх сүв, төрийн бүх салаа мөчирт тэд бууны нохдоо байрлуулна. Хувьчлалын давалгаанд эдийн засгийн гол гол сувгуудад хяналтаа хэдүйнээ тогтоосон ирээдүйн дарангуйлагчид улс төрийн нам, намын доторхи холбоо фракцуудыг өмчлөлдөө авч культличностийн гараагаа эхэлнэ. Спорт, урлагийн амжилтуудыг жинхэнэ эздээс нь ч илүү өмчлөн өөрсдийгөө алдаршуулцгаана. Хууль хяналт, шүүх цагдаагийн эрх мэдлийг бага бгаар худалдан авч дуусч ч магадгүй.  Түүнд төрийн эрхэнд суух л үлдэнэ. Алх цохих эрхийг олж авах багаж бол популизм, хөгжил дэвшил, эх орон гэсэн үгс байдаг.Энэ үгсийг хамгийн чангаар хэлж байгаа хүмүүс дунд л ирээдүйн дарангуйлагчийг хайх хэрэгтэй.  Өмнөх удирдагчдыг арчаагүй, чадваргүй нэгэн болгож харагдуулах суртлын компани өрнүүлэх болно. Тэгэж тэгэж төрийн эрхэнд хөдөөнийхөн, гомдогсдын тусламжаар гарч ирэх байх. Сталин борчуудаар, Чойбалсан хөдөөний фракцаар дамжуулан засаг авсан зарчмаас тэд хазайж чадахгүй. Тэднийгээ дадлагажуулж ганц нэг хүнийг мэр сэр хэлмэгдүүлэн, НКВД-ийн 21-р зууны Монгол хувилбарыг бий болгон хүчирхэгжүүлнэ. Тэд шүүхийг ч атгандаа хийж авахаар оролдож байгаа. Шударга шүүгчдийг шахаж, дуулгавартай шүүгчдийг тордох болно.

Одоохондоо тэдэнд цуст дарангуйлагчид шиг атгаг бодол байхгүй ч байж мэднэ. Гэхдээ эрх мэдэл хэнийг ч өөрчилдөг. Цаг нь ирэхээр тэд өөрсдөө ч мэдэлгүй жинхэнэ дарангуйлагч болон хувирна. Магадгүй шинэ дарангуйлагчид маань уже дарангуйлаад эхэлчихсэн ч байж болох юм. Хэн нэгэн нууц дарангуйлалтай ардчилсан культличность. Тэд өөрсдийг нь шүүмжилсэн хэнийг ч шоронжуулах гэж оролдох болно. Учир нь шүүмжлэлээс айх айдас бол дарангуйлагчийг таних үндсэн шинж тэмдэг юм. Культличность өвчнөөр өвдсөн дарангуйлагчид өөрсдийгөө магтуулахад хөрөнгө хайрлахгүй. Тэд бол аугаа жүжигчид. Тэд сэтгэл хөдөлгөнө, уйлна, гэмгүй царайлна, хайр татна. Ер л бол элдэвлэнэ дөө. Тэгэж тэгж популяритигаа суга өсгөнө. Түүнийг хамгаалагч улаан хамгаалагчдын армийг бий болгоно. Хэвлэл мэдээлэлийг эхлээд асуудалд оруулж дампууруулаад дараа нь дэмжиж санхүүжүүлнэ. Өр зээл, шүүх шоронгийн асуудалтай нөхдүүдийг олж шүүх цагдаагийн сүлбээсээ ашиглан туслана, аргалуулна, дараа нь аргагүй байдлаар нь далимдуулан атгандаа хийж аваад тэднийг жинхэнэ бууны ноход, аймшгийн боргогчид болгоно.  Гэмт хэрэгтэй тэмцэх шинэ бүтэц байгуулна. “Гэмт хэрэг”-ийг нь илрүүлнэ. Дараа нь наймаацна. Наймаанд ороогүй нэгнийг нь олны өмнө шоглож “шударга ёс”-ыг тогтооно.  Хүчний байгуулагууд хоорондоо алалдах болно. Ил цагаан алахгүй ч тун хатуу тоглоцгоох болно. Ингэж хэлмэгдүүлэлийн багажнууд өөрсдөө өөрсдийгөө тээрэмдэж дуусгана.

Энэ бүх завхралын эцэст дангаар хаанчлагч нууц эзэн л хожно. Монголын бүх юм, монгол улс тэр чигээрээ түүний өмч болох цаг ирж ч магадгүй. Хөшөө, хөрөг бол культличность-ын багаж. Эхлээд хаад бурхадын хөшөө барьж байгаад дараа нь мэдээж өөрийнхөө хөшөө, хөргийг л бүтээлгэдэг болох нь тэдний туйлын мөрөөдөл. Дарангуйлахыг мөрөөдөгчид өөрсдөдөө зориулан том понарам зураг зуруулцгаана. Голд нь өөрийгөө. Ер нь бол Монголд шинэ культличностууд төрж байна. Харин тэдний хэн нь жинхэнэ дарангуйлагч болж чадах вэ л гэдэг асуудал.

Одоо цагт Монголд дарангуйлал тогтож, Монголчууд культличностийг хүлээн зөвшөөрвөл Монгол улс шууд утгаараа дахин сэргэхгүйгээр мөхөх болно. Учир нь дарангуйлалаас Монголын сор болсон сэхээтнүүд, жирийн иргэд асар олноороо дүрвэн зугатаж гадаадад гарцгаах болно. Үр дүнд нь Монголын хээр тал эзгүйрнэ. Энэ эзгүйрлийг харийн түрэмгийлэгчид ашиглах болно. Тусгаар тогтнол дуусах ч аюул бий. 

Бид ийм ирээдүйг хүснэ гэж үү? Нухацтай бодох л асуудал.

Үнэхээр эх орончид л юм бол дарангуйлал, үг дуугүй ноёрхолд тэмүүлээд байгаа улс төрчид минь ухаарч, ухрах цаг нь чинь болж. Та нар бараг буцах боломжгүй цэгтээ тун ойртсон байна шүү.